‘‘ยสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค น อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, ตติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติฯ ยสฺมิญฺจ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ… ตติโยปิ ตตฺถ… จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ อุปลพฺภติฯ อิมสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติฯ อิเธว, สุภทฺท, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ, อิธ ตติโย สมโณ, อิธ จตุตฺโถ สมโณ, สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ที. นิ. 2.214)ฯ

อริยมคฺคสฺส จ อภาโว ภาโว จ สุปริสุทฺธสฺส สีลสฺส สุปริสุทฺธาย สมถวิปสฺสนาภาวนาย อภาวโต ภาวโต จ เวทิตพฺโพฯ ตทุภยญฺจ ทุรกฺขาตสฺวากฺขาตภาวเหตุกํ ฯ โส จ อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตตฺตาฯ

ยสฺมา ติตฺถายตนํ อกฺเขตฺตํ, สาสนํ เขตฺตํ, ตสฺมา ยถา สุรตฺตหตฺถปาโท ภาสุรเกสรภาโร สีโห มิคราชา น สุสาเน วา สงฺการกูเฏ วา ปฏิวสติ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถตํ ปน หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา มณิคุหายเมว วสติ, ยถา จ ฉทฺทนฺโต นาคราชา น โคจริยหตฺถิกุลาทีสุ นวสุ กุเลสุ อุปฺปชฺชติ, ยถา จ วลาหโก อสฺสราชา น คทฺรภกุเล วา โฆฏกกุเล วา อุปฺปชฺชติ, สินฺธุตีเร ปน สินฺธวกุเลเยว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ สพฺพกามททํ มโนหรํ มณิรตนํ น สงฺการกูเฏ วา ปํสุปพฺพตาทีสุ วา อุปฺปชฺชติ, วิปุลปพฺพตพฺภนฺตเรเยว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ ติมิรปิงฺคโล มจฺฉราชา น ขุทฺทกโปกฺขรณีสุ อุปฺปชฺชติ, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร มหาสมุทฺเทเยว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ ทิยฑฺฒโยชนสติโก สุปณฺณราชา น คามทฺวาเร เอรณฺฑวนาทีสุ ปฏิวสติ, มหาสมุทฺทํ ปน อชฺโฌคาเหตฺวา สิมฺพลิทหวเนเยว ปฏิวสติ, ยถา จ ธตรฏฺโฐ สุวณฺณหํโส น คามทฺวาเร อาวาฏกาทีสุ ปฏิวสติ, นวุติหํสสหสฺสปริวาโร ปน หุตฺวา จิตฺตกูเฏเยว ปฏิวสติ, ยถา จ จตุทฺทีปิสฺสโร จกฺกวตฺติราชา น นีจกุเล อุปฺปชฺชติ, อสมฺภินฺนชาติยขตฺติยกุเลเยว ปน อุปฺปชฺชติ, เอวเมวํ อิเมสุ สมเณสุ เอกสมโณปิ น อญฺญตฺถ ติตฺถายตเน อุปฺปชฺชติ, อริยมคฺคปริกฺขเต ปน พุทฺธสาสเนเยว อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139-140; อ. นิ. 4.241)ฯ เอกาทสเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

สมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(25) 5. อาปตฺติภยวคฺโค

1. สงฺฆเภทกสุตฺตวณฺณนา

[243] ปญฺจมสฺส ปฐเม วิวาทาธิกรณาทีสูติ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสุ จตูสุฯ ตตฺถ ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นามฯ สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย อนุวาโท อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นามฯ มาติกาย อาคตา ปญฺจ, วิภงฺเค ทฺเวติ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา, อิทํ อาปตฺตาธิกรณํ นามฯ สงฺฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นามฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สงฺฆเภทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. อาปตฺติภยสุตฺตาทิวณฺณนา

[244-5] ทุติเย ภสฺสติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ ภสฺมํ, ฉาริกาฯ ตสฺส ปุฏํ ภณฺฑิกา ภสฺมปุฏํฯ เตนาห ‘‘ภสฺมปุฏนฺติ ฉาริกาภณฺฑิก’’นฺติฯ ตติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อาปตฺติภยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-7. เสยฺยาสุตฺตาทิวณฺณนา

[246-9] จตุตฺเถ เปตาติ เปจฺจภาวํ คตาฯ เต ปน ยสฺมา อิธ กตกาลกิริยา กาเลน กตชีวิตุจฺเฉทา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาลกตา วุจฺจนฺตี’’ติ, มตาติ อตฺโถฯ อถ วา เปจฺจภวํ คตา, เปตูปปตฺติวเสน นิพฺพตฺติํ อุปคตาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อถ วา เปตวิสเย นิพฺพตฺตา เปตา นามา’’ติฯ เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ ทุกฺขุปฺปตฺติโตฯ

เตชุสฺสทตฺตาติ อิมินา สีหสฺส อภีรุกภาวํ ทสฺเสติฯ ภีรุกา เสสมิคา อตฺตโน อาสยํ ปวิสิตฺวา สนฺตาสปุพฺพกํ ยถา ตถา สยนฺติ, สีโห ปน อภีรุโก สภาวโต สโตการี ภิกฺขุ วิย สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาว สยติฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ปุริมปาเท’’ติอาทิฯ ทกฺขิเณ ปุริมปาเท วามสฺส ปุริมปาทสฺส ฐปนวเสน ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวาฯ ปจฺฉิมปาเท วุตฺตนเยเนว อิธาปิ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐปนํ เวทิตพฺพํ, ฐิโตกาสสลฺลกฺขณํ อภีรุกวเสเนวฯ สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวาติอาทินา วุตฺตสีหกิริยา อนุตฺรสฺตปฺปพุชฺฌนา วิย อภีรุภาวสิทฺธธมฺมตาวเสเนวาติ เวทิตพฺพาฯ สีหวิชมฺภนํ อติเวลํ เอกากาเร ฐปิตานํ สรีราวยวานํ คมนาทิกิริยาสุ โยคฺยภาวาปาทนตฺถํฯ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทนทนํ อปฺเปสกฺขมิคราเชหิ ปริตฺตาสปริหรณตฺถํฯ

อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตถาคตเสยฺยาติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ตถาคตเสยฺยา นามาติ ทสฺเสติฯ เสติ อพฺยาวฏภาเวน ปวตฺตติ เอตฺถาติ เสยฺยา, จตุตฺถชฺฌานเมว เสยฺยา จตุตฺถชฺฌานเสยฺยาฯ กิํ ปน ตํ จตุตฺถชฺฌานนฺติ? อานาปานจตุตฺถชฺฌานํฯ ตตฺถ หิ ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ภควา อนุกฺกเมน อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา ตถาคโต ชาโตติฯ ตยิทํ ปทฏฺฐานํ นาม น เสยฺยา, ตถาปิ ยสฺมา ‘‘จตุตฺถชฺฌานสมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายี’’ติ มหาปรินิพฺพาเน (ที. นิ. 2.219) อาคตํ, ตสฺมา โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ เอว ตถาคตเสยฺยาติ เกจิฯ เอวํ สติ ปรินิพฺพานกาลิกาว ตถาคตเสยฺยา อาปชฺชติ, น จ ภควา โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปชฺชนพหุโล วิหาสิฯ

อคฺคผลวเสน ปวตฺตํ ปเนตฺถ จตุตฺถชฺฌานํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ยถา สตฺตานํ นิทฺทูปคมลกฺขณา เสยฺยา ภวงฺคจิตฺตวเสน โหติ, สา ปน เนสํ ปฐมชาติสมนฺวยา เยภุยฺยวุตฺติกา, เอวํ ภควโต อริยชาติสมนฺวยํ เยภุยฺยวุตฺติกํ อคฺคผลภูตํ จตุตฺถชฺฌานํ ตถาคตเสยฺยาติ เวทิตพฺพํฯ ปญฺจมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิฯ

เสยฺยาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฐมโวหารสุตฺตวณฺณนา

[250-253] อฏฺฐเม อนริยานนฺติ อสาธูนํ นิหีนานํฯ โวหาราติ สํโวหารา อภิลาปา วา, ‘‘ทิฏฺฐํ มยา’’ติ เอวํวาทิตาฯ เอตฺถ จ ตํตํสมุฏฺฐาปกเจตนาวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นวมาทีสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมโวหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาปตฺติภยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

(26) 6. อภิญฺญาวคฺโค

1-3. อภิญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา

[254-256] ฉฏฺฐสฺส ปฐเม ปจฺจนีกสมนโต สมโถ, สมาธีติ อาห ‘‘จิตฺเตกคฺคตา’’ติฯ อนิจฺจาทินา วิวิเธนากาเรน ทสฺสนโต วิปสฺสนา, สงฺขารปริคฺคาหกญาณํฯ เตนาห ‘‘สงฺขารปริคฺคหวิปสฺสนาญาณ’’นฺติฯ

ทุติเย อนริเยหิ ปริเยสิตพฺพตฺตา อนริยานํ ปริเยสนาติ อนริยปริเยสนาฯ สยํ ลามกตาย อนริยานํ ปริเยสนาติ วา อนริยปริเยสนาฯ ชราสภาวนฺติ ชีรณปกติกํฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

อภิญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-10. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[257-263] จตุตฺเถ อปสาเทตีติ นิคฺคณฺหาติฯ อุสฺสาเทตีติ ปคฺคณฺหาติฯ อปสาทนาการํ อุสฺสาทนาการญฺจ วิภาเวตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ปญฺจมาทีนิ อุตฺตานาเนวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อภิญฺญาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

จตุกฺกนิปาตวณฺณนาย อนุตฺตานตฺถทีปนา สมตฺตาฯ

ทุติโย ภาโค นิฏฺฐิโตฯ